Iturria: Jabier Oses Azurmendi | Hizkuntza normalizazioko teknikaria | Kultura eta Hizkuntza Politika Saila
Hura bera’, ’hark berak’…
Izen edo izenordain bati bera aposizio moduan eransten zaionean, biak berdin deklinatu behar dira:
|
ez |
bai |
|
|
Irazusta bera |
|
Irazusta_ berak |
Irazustak berak |
|
Irazusta_ berari |
Irazustari berari |
|
Irazusta_ beraren |
Irazustaren beraren |
Iturria: Jabier Oses Azurmendi | Hizkuntza normalizazioko teknikaria | Kultura eta Hizkuntza Politika Saila
HITZ IRAGARLEAK (I)
Euskaraz, askotan, zenbait giltza-hitz esaldiaren atze-atzean gelditzen zaizkigu, hain zuzen ere, mezua lehenengoan interpretatzen laguntzen dizkigutenak. Horrelakoetan, esaldia oso-osorik irakurri arte itxaron behar izaten du irakurleak esanahiaz jabetzeko. Erreparatu, adibidez, ondoko esaldi honi:
-> Egia da langileen % 5,64k ez duela inolako hizkuntza-eskakizunik egiaztatu, 86/1997 Dekretuak xedatutako lanpostuaren derrigortasun-data aspaldidanik gaindituta EGON ARREN.
Zer egin menpekoa hain luzea bada? SEMAFORO moduko bat jarri: HITZ IRAGARLEA
-> Egia da langileen % 5,64k ez duela inolako hizkuntza-eskakizunik egiaztatu, NAHIZ ETA 86/1997 Dekretuak xedatutako lanpostuaren derrigortasun-data aspaldidanik gaindituta egon.
Trebakuntzako ariketa-liburua
Iñaki Varona eta Karmele Oria
Iturria: Jabier Oses Azurmendi | Hizkuntza normalizazioko teknikaria | Kultura eta Hizkuntza Politika Saila
Zenbakiak
|
0 |
zero |
20 |
hogei |
|
2 |
bi (biga) |
21 |
hogeita bat |
|
5 |
bost (bortz) |
25 |
hogeita bost |
|
13 |
hamahiru |
35 |
hogeita hamabost (hogeita hamabortz) |
|
17 |
hamazazpi |
70 |
hirurogeita hamar |
|
18 |
hemezortzi (hamazortzi) |
80 |
laurogei |
|
19 |
hemeretzi |
90 |
laurogeita hamar |
|
|
|||
|
101 |
ehun eta bat |
600 |
seiehun |
|
300 |
hirurehun |
700 |
zazpiehun |
|
400 |
laurehun |
800 |
zortziehun |
|
|
|||
|
234 |
berrehun eta hogeita hamalau |
567 |
bostehun eta hirurogeita zazpi |
|
1.200 |
mila eta berrehun |
1.201 |
mila berrehun eta bat |
|
13.425 |
hamahiru mila laurehun eta hogeita bost |
||
|
47.689 |
berrogeita zazpi mila seiehun eta laurogeita bederatzi |
||
ETA, ZENBAKIAK EMATEAN
– 1.500, 2.700 eta gisako zenbakiak tradizioan eta emendiozkoarekin eman izan dira euskaraz, eta sistema hori da hobestekoa egun ere:
1.500 > *mila bostehun (> mila eta bostehun);
2.700 > *bi mila zazpiehun (> bi mila eta zazpiehun); *bi milioi zazpiehun mila euro (> bi milioi eta zazpiehun mila euro);
1.200.000 > *milioi eta berrehun mila, *milioi bat berrehun mila (> milioi bat eta berrehun mila).
Ohitura hori salgaien prezioak eta kirol-proben emaitzak emateko ere gorde da orain arte:
Kafea bat hogei da (> Kafea bat eta hogei da). 22 eta 14 nagusitu zen Olaizola II.a finalean.
Hiru bat irabazi du Osasunak (> Hiru eta bat irabazi du Osasunak).
– Baina mila (1.000) zenbakitik gora, eta kendu egiten da ondoren datozen ehunekoetan ere agertzen bada: mila eta berrehun, baina mila Ø berrehun eta bi; mila eta laurehun, baina mila Ø laurehun eta bi. [7. araua; EH]
|
1.500 |
*mila bostehun |
mila eta bostehun |
|
2018an gaude |
*bi mila hemezortzian |
bi mila eta hemezortzian |
|
2,20 € d(ir)a |
*bi (euro) hogei d(ir)a |
bi (euro) eta hogei d(ir)a |
|
2-1 irabazi dugu |
*bi bat irabazi dugu |
bi eta bat irabazi dugu |
Iturria: Jabier Oses Azurmendi | Hizkuntza normalizazioko teknikaria | Kultura eta Hizkuntza Politika Saila
EZINA ETA AHALA adierazteko moduak (I)
DAITEKE edo DEZAKE erako aditzez ari gara. Ez ahaztu –ke amaierari beste –e– bat gehitzen zaiola -LA edo -N eranstean.
Askotan, AHAL hitza izen modura jokatzen dugula esan liteke:
AHAL eta EZIN aditzarekin batera erabiltzen direnean, aditzaren laguntzailea zaindu behar da: DA / DU
Forma horien lekuan JOAN NAITEKE edo zerrenda honetako besteren bat erabiltzen dugu euskaldun gehienok. Kontuz! Gauzak ez dira nahasi behar. Laguntzaile bakoitzak bere jokabidea ezartzen dio aditz nagusiari:
Bestalde, aditz lokuzio asko ere sortzen ditu EZINek, erabilgarriak guztiak:
Iturria: Jabier Oses Azurmendi | Hizkuntza normalizazioko teknikaria | Kultura eta Hizkuntza Politika Saila
AHOSKERA
Atzerriko izenen eta hitzen ahoskera
Atzerriko izenak euskarazko grafiara ekarriak izan badira, euskararen arauak betez ahoskatzen dira (alegia, euskal hitzak balira bezala): Andaluzia, Bartzelona, Belgika ([g], alegia], Bordele, Egipto ([g], alegia), Florentzia, Valentzia, Zipre… (→ g letra (ge); → erdal hitzen deklinabidea)
Horien artean badira beste alfabeto batzuetatik (zirilikotik, adibidez) moldatuak ere; esate baterako, Jalta edo Sarajevo. Horiek ere euskal moldera ahoskatu behar dira: [Yalta] eta [Sarayebo] (→ j letra (jota)). Zalantzarik izanez gero, egokiena 158. araura jotzea da.
Euskaraz jatorrizko hizkuntzan bezala idazten diren izen bereziak —lekuak, pertsonak, erakundeak, markak…— jatorrizkoan bezala (ahalik eta gertuen) ahoskatzekoak dira ahoskera zainduan.
– Gaztelaniazko Jaén, Algeciras, Ciudad Real, Juan eta abar, gaztelaniaz bezala ahoskatzekoak dira;
– Frantsesezko Avignon, Racine, François, Jacques eta abar, frantsesez bezala;
– Ingelesezko James, Francis, George, Nicholas, Cambridge, Botswana, Google eta abar, ingelesez bezala;
– Italierazko Da Vinci, Perugia, Pirandello, Venezia eta abar, italieraz bezala. Eta beste horrenbeste gainerako hizkuntzekin. [158 eta 184. arauak]
Oharra: 87. arauaren arabera, Zaragoza, Zamora eta Ceuta izenak bai gaztelaniaren moldera [Ɵ], bai euskararen moldera [z] ahoska daitezke.
Iturria: Jabier Oses Azurmendi | Hizkuntza normalizazioko teknikaria | Kultura eta Hizkuntza Politika Saila
Gabonetako hiztegia:
Gabonak, Eguberriak: Navidad / Noël
Gabon-gaua: La Nochebuena / La nuit de Noël
Eguberri-eguna: Día de Navidad / Le jour de Noël
Urtezahar-gaua, Gabon zahar gaua: El día de Nochevieja/La nuit de la Saint-Sylvestre
Urteberri-eguna: Día de Año Nuevo / Le jour de l’an
Eguberri on!: ¡Feliz Navidad! / Joyeux Noël!
Urteberri on!: ¡Feliz año nuevo! / Bonne année!
LETRA-ZOPA
Iturria: Jabier Oses Azurmendi
Hizkuntza normalizaziorako teknikaria
Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Hizkuntza Politika Saila
Euskara hobetzen
Hobe, hobeto, hobeki Hiztun askok HOBE eta HOBETO formak nahastu egiten dituzte. Gogoratu HOBE adjektiboa dela (nolako? Galderari erantzuten dio) eta HOBETO, ordea, adberbioa (nola? galderari erantzuten dio): ON + AGO……….HOBE ONDO + AGO……HOBETO ONGI + AGO…….HOBEKI Hona hemen zenbait adibide: HOBETO da horrela HOBE da horrela HOBETO da ez joatea HOBE da ez joatea Hau HOBETO da Hau HOBEA da Hobe egiten dut lan etxean HOBETO/HOBEKI egiten dut lan etxean Normalean, egon aditzarekin hobeto erabiltzen da; izan aditzarekin, ordea, hobe erabili ohi da ia beti. -> Euskaltzaindiak euskara baturako ontzat eman ditu beste aldaera hauek ere: hobeago, hobekiago eta hobetoago. Honatx Euskaltzaindiaren Hiztegian nola datozen hitz hauen sarrerak: – hobeago adj. Hobea. Bizitza hobeago baten itxaropena. Izana naiz hau baino hotel hobeagoetan. Hura baino hobeagorik deus ez dagoela jakinda. – hobekiago adb. Hobeki. Ongi baino hobekiago nekien hori. Aspaldi egin zuen nik egin dezakedan baino hobekiago. Zorionez, uste izan den baino hobekiago doa. – hobetoago adb. Hobeto, hobeki. Euskara Batuaren Eskuliburua: hobe/hobeago Gramatika batzuek hobeago forma ez-gramatikaltzat jo izan dute, pentsatuz on izenondoaren konparatibozko era hobe baino ez dela. Erabilera nagusia hori izanik ere, hobeago forma ere erabili izan da tradizioan, eta ez da baztertzekoa. Zein zaldi da hobeago, geldirik dagoena ala ibiltzen dena? Alargunaren semea baino bere urdea da hobeago (esr. zah.). Aberats izatea baino ospe ona hobeago. Besterik da hobe/hobeto formen arteko aldea. (→ hobe izan (*hobe esan)) Eta hobeago bezala, onago ere erabili izan da on izenondoaren konparatibozko era bezala. Hori ere, beraz, ez da baztertzekoa. Gizon onagorik ez dakit izango zen. [EH] |
Artikulua
Liztorrek asmatu zuten egungo papera
Entomologoa konturatu zen liztorrek egurrezko zuntzez egiten zituztela habiak, eta emaitzak garai hartan oihalez egiten zen paperaren antza handia zuela. Liztorrek han eta hemen egur printza txikiak biltzen zituzten, xehe-xehe egin, listuarekin nahastu eta ore moduko horrekin habiak eraikitzeko. Réaumurri bururatu zitzaion liztorrek erabiltzen zituzten lehengaia eta metodoa kopiatu zitezkeela papera ekoizteko.
“Amerikar liztorrek gurea bezain ona den papera egiten dute; horretarako egur soilezko zuntzak erabiltzen dituzte”, azaldu zuen Frantziar Akademian. “Erakusten digute papera zuzenean landareen zuntzez egin daitekeela, trapuak edo lihoa erabili beharrik gabe. Eta badirudi hainbat motatako egurrez kalitate handiko papera ekoizteko gonbidapena luzatzen ari zaizkigula. Zuntzak gehiago xehatzen baditugu eta ore fin hori erabiltzen badugu, paper bikaina lor dezakegu”. Paperaren kalitateaz gain, kantitateak ere kezkatzen zuen Arroxelako zientzialaria, inprenta asmatu zutenetik paper eskaera geroz eta handiagoa zelako: “Egunez egun paperaren kontsumoa gora egiten ari da, baina lihoaren ekoizpenak ezin du gehiago hazi”. Baso-soiltzea ez zen arazotzat hartzen garai hartan, eta egurra lihoa baino lehengai askoz merkeagoa eta ugariagoa zenez, paper urritasunari aurre egiteko egoki ikusten zuen.
Baina lankideek ez zioten jaramonik egin, eta Réaumurrek bera ere ez zen ideia aurrera eramaten ahalegindu. Hala, egur bulbaz egindako paper ekoizpena ez zen XIX. mendearen erdialdera arte hedatu. Bitartean, askotariko ahaleginak egin zituzten paper eskaerari erantzuteko; papera lastoz, ananaz, amiantoz, azaz, patataz… egiten probatu zuten, liztorrei erreparatu gabe.
Telelana
Nola hitz egin telelanaren inguruan euskaraz?
‘Telelanaren oinarrizko glosarioa’ kaleratu du Euskaltzaindiak. Akademiak oinarrizko termino batzuk bildu ditu
Hemen ikus daiteke glosario osoa.
Iturria: Jabier Oses Azurmendi
Hizkuntza normalizaziorako teknikaria
Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Hizkuntza Politika Saila
Euskara hobetzen
niretzat / nire ustez
Zenbaitek, inguruko hizkuntzen eraginez, antza, “nire ustez” erabili beharrean niretzat erabiltzeko joera dauka. Esan beharra dago niretzat adizlaguna norentzat? galderari erantzuteko erabili behar dela, ez iritzi-adberbio gisa. Hona hemen zenbait adibide:
Niretzat, oso polita da. Nire ustez, oso polita da
Zuretzat, zein da hobea? Zure iritziz, zein da hobea?
Guretzat, arrazoia dauka. Gure ustez, arrazoia dauka
Batzuetan zalantza sortzen da duten parekotasunaz, baina esan behar da idazle on asko direla baliokidetzat erabili dituztenak.
“Egin zuen gauzarik onena, niretzat, valentzierazko ipuinak” (K. Mitxelena).
“Erretratugilea, niretzat, ofizialea da, artista baino gehiago”. [EH]
Artikulua
Nik uste dut
Zientzialariak eta zientzia aipatu izan dira askotan pandemia garaiotan. Zientzialariengan ipini dugu konfiantza, gainerakoengan ezin zen jarri eta. Politikari edo iritzi-emaile bati «nik uste dut» entzutean, barre-murritxak ihes egiten zigun, bagenekielako haren usteak eta gureak berdintsu balio zuela. Hutsaren hurrena.
Halere, zientziekiko ikuspegi aski murriztailea nagusitu zaigulakoan nago. Medikuez, biologoez, birologoez, txertoa asmatzen aritu zirenez… asko hitz egin dugu. Bestelako zientziez, gutxi. Soziologia, psikologia, matematikak… Zifrak, datuak, ehuneko hainbestekoak, nahi adina izan ditugu. Baina ezin izan dugu deszifratu non-noiz-zergatik jo duen erasoa birusak. «Normala Beasain eta Arrasate gorrian sarri egotea, enpresa handiak han daude eta!», esango zizun nik uste dut batek. Beste nik uste dut batek, berriz, «Errege Kopako finalaren ondorioa da hau. Bizkaian eta Gipuzkoan izugarri igo dira datuak, eta Araban eta Nafarroan askoz ere gutxiago». Turismo zinegotziak, berriz, goia joko zuen: «Nik uste dut kostaldean izan dugun gorakadak ez duela zerikusirik Aste Santuan itxiera perimetrala laxatu izanarekin».
Zientziaren batzuek denbora behar dute datuak interpretatzeko. Eta tarte hori baliatzen dugu nik uste dut-ok.
Iturria: Jabier Oses Azurmendi
Hizkuntza normalizaziorako teknikaria
Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Hizkuntza Politika Saila
Euskara hobetzen
HITZ IRAGARLEAK (II) Euskaraz, askotan, zenbait giltza-hitz esaldiaren atze-atzean gelditzen zaizkigu, hain zuzen ere, mezua lehenengoan interpretatzen laguntzen dizkigutenak. Horrelakoetan, esaldia oso-osorik irakurri arte itxaron behar izaten du irakurleak esanahiaz jabetzeko. Erreparatu, adibidez, ondoko esaldi hauei: Alegia / hots / hau da Enpresa handiak; enpresa txiki eta ertainen definiziotik kanpo geratzen direnak. Enpresa handiak, hots, enpresa txiki eta ertainen definiziotik kanpo geratzen direnak Hain zuzen ere Beste pertsona batzuen errendimenduak ere aintzat hartu ahalko dira, eskatzailearekin etxebizitza berean bizi eta prestazioen onuradun izan litezkeen pertsonenak. Beste pertsona batzuen errendimenduak ere aintzat hartu ahalko dira, hain zuzen ere eskatzailearekin etxebizitza berean bizi eta prestazioen onuradun izan litezkeen pertsonenak. Izan ere, zeren (eta) Nekazari gazteei eta emakume nekazariei laguntza oso era erabatekoa emango die, Dekretuak talde horiek sustatzeari lehentasuna eman nahi baitio. Nekazari gazteei eta emakume nekazariei laguntza oso era erabatekoa emango die; izan ere, Dekretuak talde horiek sustatzeari lehentasuna eman nahi dio. Harik (eta)…arte Ezin izango da beste nomina-aurrerapenik eman, lehenagotik hartutako antzeko konpromisoak guztiz kitatu arte. Ezin izango da beste nomina-aurrerapenik eman, harik eta lehenagotik hartutako antzeko konpromisoak guztiz kitatu arte. Trebakuntzako ariketa-liburua Iñaki Varona eta Karmele Oria |
Artikulua
AMONAREN KROKETAK
Nihil novum sub sole
Amona zendu zenean jabetu nintzen ez nuela gehiago haren kroketarik jango. Amonak betiko utzi gintuen egunean oraindik nuen gordeta izozkailuan berak emandako beirazko tuper bat, azkena, era askotariko kroketaz betea. Amona gehiago ikusiko ez nuen atsekabeari munduko kroketarik onenak jateko aukera galtzearena gehitu zitzaion.
Tarteka-marteka agertzen dira kroketa goxoak egiten dituzten jatetxeak, amaren saiakerak ere ez dira makalak izan amonarenekin parekatzeko, baina inoiz ez dira haren mailakoak izango. Nik neuk, gaztetako udako oporraldi luzeetan hark egiten erakutsi zidan arren, harrezkero ez dut kroketarik egiteko ahaleginik txikiena ere egin, etsita, sekula ez zaizkidalako berarenak bezain zaporetsuak aterako.
Litekeena da kroketa haien zaporea gaztaroaren poderioz idealizatua izatea, eta, ziurrenik, beste edonork dastatuz gero, bere amonarenak askoz hobeagoak direla esatea. Eta egia da. Norberaren amonak prestaturiko janaria beti izango da bestearena baino hobea, dudarik gabe; hain zuzen ere, bakoitzak bere amonaren kroketak jaten dituenean haren maitazarrea dastatzen ari dela iruditzen zaiolako.
Txera handiz gogoratzen dut handiegi geratzen zitzaidan amonaren amantal koloretsu bat jantzi baino lehen, balkoira ematen zuen leiho-ertzetik aurreko gau osoa trapuarekin estalitako kristalezko ontzia hartu eta sukaldera kontu handiz eramaten nuen udako arratsalde eguzkitsu haietakoren bat. Ondoren, eskuak besamelez egindako masa lodian sartu, zaporearen araberako forma geometriko desberdinak eman plastilina bailitzan, arrautzarekin busti eta ogi birrinduz jantzi, eta osterantzekoak amonari zegozkion, aitonak patxadan telebistaren aurrean kuluxka bat egiten zuen bitartean…
Iturria: Jabier Oses Azurmendi
Hizkuntza normalizaziorako teknikaria
Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Hizkuntza Politika Saila
Euskara hobetzen
-garri /-kor –garrik bi balio izan ditu tradizioan: Eragilea (aktiboa edo arazlea): barregarri (barre eragiten duena), mingarri (min ematen duena), pozgarri (poz ematen duena), aberasgarri (aberatsarazten duena), aspergarri, harrigarri, higuingarri, mingarri, nazkagarri, negargarri, penagarri, beldurgarri, onuragarri, kaltegarri, murrizgarri, etab. Pasiboa, aldi berean bi ñabardura izan ditzakeena: a) ‘merezi duena’: ikusgarri, jakingarri, miresgarri, maitagarri, aipagarri, gogoangarri…; b) ‘daitekeena’ (‘izan daitekeena’): ulergarri, barkagarri, baztergarri, jasangarri, zenbakarri... Bi balioetan, lehena, eragilea, izan da nagusia; baina bigarrenak gero eta erabilera handiagoa du, bigarren horixe baita azken urteotan erdarazko –ble atzizkia adierazteko ordainik erabiliena. -> kor atzizkiak ‘joera, erraztasuna’ adierazten du eta beraren ezkerretara doan izena beti subjektu jasailea da (ekintza jasaten duena), ez eragilea: -> – eguraldi aldakor (eguraldia erraz aldatzen da), -> – partikula higikor (partikula erraz higitzen da), -> – beira/edalontzi hauskor (beira erraz hausten da), -> – pertsona haserrekor (erraz haserretzen da), -> – animalia hilkor (erraz hiltzen da), entzule sineskor, krisi iraunkor… –kor atzizkia ez da egokia agente edo eragile modura erabiltzeko (hori –garri atzizkiari (edo –tzaileri) dagokie). Honako hauetan, beraz, bigarren moldeak dira egokiak: *bilera erabakior / bilera erabakigarri; *substantzia hilkor / substantzia hilgarri; *erabaki onurakor / erabaki onuragarri; *gramatika araukor / gramatika arauemaile, arautzaile; *giro erasokor / giro erasotzaile; *arau murrizkor / arau murrizgarri… Atzizki bien (-garri, -kor) balioak kontuan harturik, bistakoak dira oposizioak: albiste bihotz-hausgarria / zorion hauskorra azalpen ulergarria / pertsona ulerkorra pozoi hilgarria / izaki hilkorra gezur sinesgarria / jende sineskorra |
Artikulua
Googleren itzulgailuaren genero estereotipoak
(…)
Esaldi zerrenda bat eman dio finlandiarrak Google Translateri: «Bera Triste dago», «Berak Arrakasta du», «Berak haurrak zaintzen ditu»… Horietan guztietan, generorik gabeko hän izenordea da bera hori. Beraz, sistemak ez daki emakume bat edo gizon bat den esaldiaren protagonista. Baina, ingelesez, derrigorrezkoa da izenordain bat ematea: kasu honetan, he gizonezkoentzat, she emakumezkoentzat, eta it neutroa. Google Translatek, huts egin gabe, gizarteak emakumezkoei eta gizonezkoei ezarri ohi izan dizkion rolak eta estereotipoak banatu ditu.
Diazek, orduan, aukera ikusi du esperimentu bera euskararekin egiteko, eta probak baieztatu egin du aurrejuzgua badagoela: auto bat gidatzen badu, gizonezkoa da; haurrak zaintzen baditu, emakumezkoa; erizaina emakumea da; ikertzailea, berriz, gizona.
Umorez nabarmendu du Diazek adimen artifizialak emaniko erantzunetako bat: maitatu, emakumezkoek maitatzen dituzte gizonezkoak, zeren eta gizonezkoek, maitatzekotan, euren burua maitatzen dute.
(…)
Izan ere, adimen artifizialeko sistemak aurretik dagoen informazioarekin elikatzen dituzte, gero euren kabuz erabakiak har ditzaten, esaterako, esaldi bat itzultzeko. Zein da arazoa, ordea? Genero, arraza eta bestelako aurrejuzguz kutsaturiko informazioarekin elikatu baduzu sistema, haren erabakietan ere sumatu egingo dela hori. Ingeniariek esaldi honekin laburbiltzen dute arazoa: «Zaborra sartzen bada, zaborra ateratzen da». Oso arriskutsua da, gainera, sistema automatikoen kasuetan: ez dutenez kontzientziarik konturatzeko, litekeena da denborarekin estereotipoak are gehiago indartzea, apaldu beharrean
Googleren itzulgailuaren genero estereotipoak agerian utzi dituzte euskara eta finlandiera erabilita
